<\/span><\/h3>\n\n\n\nD\u00fcnya’n\u0131n atmosferi ve okyanuslar\u0131 volkanik aktivite ve gaz \u00e7\u0131k\u0131\u015f\u0131 ile olu\u015fmu\u015ftur. Bu kaynaklardan gelen su buhar\u0131 okyanuslarda yo\u011funla\u015fm\u0131\u015f, asteroitlerden, protoplanetlerden ve kuyruklu y\u0131ld\u0131zlardan gelen su ve buzla artm\u0131\u015ft\u0131r. Okyanuslar\u0131 doldurmaya yetecek kadar su, olu\u015fumundan beri D\u00fcnya’da <\/strong>bulunuyor olabilir. Bu modelde atmosferik sera gazlar\u0131, yeni olu\u015fan G\u00fcne\u015f \u015fu anki parlakl\u0131\u011f\u0131n\u0131n sadece %70’ine sahipken okyanuslar\u0131n donmas\u0131n\u0131 engellemi\u015ftir. 3,5 milyar ya\u015f\u0131na gelindi\u011finde D\u00fcnya’n\u0131n manyetik alan\u0131 olu\u015fmu\u015f, bu da atmosferin g\u00fcne\u015f r\u00fczg\u00e2r\u0131 taraf\u0131ndan s\u0131yr\u0131lmas\u0131n\u0131 engellemeye yard\u0131mc\u0131 olmu\u015ftur.<\/p>\n\n\n\nD\u00fcnya’n\u0131n erimi\u015f d\u0131\u015f katman\u0131 so\u011fuduk\u00e7a, bile\u015fim olarak k\u00fc\u00e7\u00fck taneli (mafik) oldu\u011fu d\u00fc\u015f\u00fcn\u00fclen ilk kat\u0131 kabu\u011fu olu\u015fturmu\u015ftur. Bile\u015fimi daha yumu\u015fak olan ilk k\u0131tasal kabuk, bu mafik kabu\u011fun k\u0131smen erimesiyle olu\u015fmu\u015ftur. Eoarkean tortul kaya\u00e7lar\u0131nda Hadean ya\u015fl\u0131 mineral zirkon tanelerinin varl\u0131\u011f\u0131, en az\u0131ndan bir miktar felsik kabu\u011fun 4.4 Ga kadar erken bir zamanda, D\u00fcnya’n\u0131n <\/strong>olu\u015fumundan sadece 140 Ma sonra var oldu\u011funu g\u00f6stermektedir. Bu ba\u015flang\u0131\u00e7taki k\u00fc\u00e7\u00fck hacimli k\u0131tasal kabu\u011fun mevcut bollu\u011funa ula\u015fmak i\u00e7in nas\u0131l evrimle\u015fti\u011fine dair iki ana model vard\u0131r: (1) g\u00fcn\u00fcm\u00fcze kadar nispeten istikrarl\u0131 bir b\u00fcy\u00fcme, ki bu k\u00fcresel olarak k\u0131tasal kabu\u011fun radyometrik tarihlendirmesi ile desteklenmektedir ve (2) Archean s\u0131ras\u0131nda k\u0131tasal kabuk hacminde ilk h\u0131zl\u0131 b\u00fcy\u00fcme, \u015fu anda var olan k\u0131tasal kabu\u011fun b\u00fcy\u00fck k\u0131sm\u0131n\u0131 olu\u015fturmaktad\u0131r, ki bu zirkonlardaki hafniyum ve tortul kaya\u00e7lardaki neodimyumdan elde edilen izotopik kan\u0131tlarla desteklenmektedir. \u0130ki model ve bunlar\u0131 destekleyen veriler, \u00f6zellikle D\u00fcnya tarihinin ilk a\u015famalar\u0131nda k\u0131tasal kabu\u011fun b\u00fcy\u00fck \u00f6l\u00e7ekli geri d\u00f6n\u00fc\u015f\u00fcm\u00fc ile uzla\u015ft\u0131r\u0131labilir.<\/p>\n\n\n\n<\/span>Ya\u015fam\u0131n K\u00f6keni ve Evrim<\/span><\/h3>\n\n\n\nKimyasal reaksiyonlar yakla\u015f\u0131k d\u00f6rt milyar y\u0131l \u00f6nce kendi kendini kopyalayan ilk molek\u00fcllere yol a\u00e7m\u0131\u015ft\u0131r. Yar\u0131m milyar y\u0131l sonra, mevcut t\u00fcm ya\u015fam\u0131n son ortak atas\u0131 ortaya \u00e7\u0131kt\u0131. Fotosentezin evrimi, G\u00fcne\u015f enerjisinin ya\u015fam formlar\u0131 taraf\u0131ndan do\u011frudan toplanmas\u0131na olanak sa\u011flad\u0131. Ortaya \u00e7\u0131kan molek\u00fcler oksijen (O2) atmosferde birikti ve ultraviyole g\u00fcne\u015f radyasyonu ile etkile\u015fime girerek \u00fcst atmosferde koruyucu bir ozon tabakas\u0131 (O3) olu\u015fturdu. Daha k\u00fc\u00e7\u00fck h\u00fccrelerin daha b\u00fcy\u00fck h\u00fccreler i\u00e7inde birle\u015fmesi, \u00f6karyot ad\u0131 verilen karma\u015f\u0131k h\u00fccrelerin geli\u015fmesiyle sonu\u00e7land\u0131. Koloniler i\u00e7indeki h\u00fccreler giderek \u00f6zelle\u015ftik\u00e7e ger\u00e7ek \u00e7ok h\u00fccreli organizmalar olu\u015ftu. Zararl\u0131 ultraviyole radyasyonun ozon tabakas\u0131 taraf\u0131ndan emilmesinin de yard\u0131m\u0131yla ya\u015fam D\u00fcnya <\/strong>y\u00fczeyinde kolonile\u015fmi\u015ftir. Ya\u015fam\u0131n en eski fosil kan\u0131tlar\u0131 aras\u0131nda Bat\u0131 Avustralya’da 3,48 milyar y\u0131ll\u0131k kumta\u015f\u0131nda bulunan mikrobiyal mat fosilleri, 3,7 milyar y\u0131ll\u0131k metasedimanter kayalarda bulunan biyojenik grafit yer almaktad\u0131r. Bat\u0131 Gr\u00f6nland’daki 7 milyar y\u0131ll\u0131k metasedimenter kayalarda ve Bat\u0131 Avustralya’daki 4,1 milyar y\u0131ll\u0131k kayalarda bulunan biyotik materyal kal\u0131nt\u0131lar\u0131 g\u00f6r\u00fclm\u00fc\u015ft\u00fcr. D\u00fcnya \u00fczerindeki ya\u015fam\u0131n en eski do\u011frudan kan\u0131t\u0131, mikroorganizma fosillerini g\u00f6steren 3,45 milyar y\u0131ll\u0131k Avustralya kayalar\u0131nda bulunmaktad\u0131r.<\/p>\n\n\n\nNeoproterozoik d\u00f6nemde, 1000 ila 539 Ma aras\u0131nda, D\u00fcnya’n\u0131n <\/strong>b\u00fcy\u00fck bir k\u0131sm\u0131 buzla kapl\u0131 olabilir. Bu hipotez “Kartopu D\u00fcnya” olarak adland\u0131r\u0131lm\u0131\u015ft\u0131r ve \u00e7ok h\u00fccreli ya\u015fam formlar\u0131n\u0131n karma\u015f\u0131kl\u0131kta \u00f6nemli \u00f6l\u00e7\u00fcde artt\u0131\u011f\u0131 Kambriyen patlamas\u0131ndan \u00f6nce olmas\u0131 nedeniyle \u00f6zellikle ilgi \u00e7ekicidir. Kambriyen patlamas\u0131n\u0131n ard\u0131ndan, 535 Ma, en az be\u015f b\u00fcy\u00fck kitlesel yok olu\u015f ve bir\u00e7ok k\u00fc\u00e7\u00fck yok olu\u015f olmu\u015ftur. \u00d6nerilen mevcut Holosen yok olu\u015f olay\u0131 d\u0131\u015f\u0131nda, en sonuncusu 66 Ma’da, bir asteroid \u00e7arpmas\u0131n\u0131n ku\u015f olmayan dinozorlar\u0131n ve di\u011fer b\u00fcy\u00fck s\u00fcr\u00fcngenlerin yok olu\u015funu tetikledi\u011fi, ancak b\u00f6cekler, memeliler, kertenkeleler ve ku\u015flar gibi k\u00fc\u00e7\u00fck hayvanlar\u0131 b\u00fcy\u00fck \u00f6l\u00e7\u00fcde korudu\u011fu zamand\u0131. Memeli ya\u015fam\u0131 son 66 milyon y\u0131lda \u00e7e\u015fitlenmi\u015f ve birka\u00e7 milyon y\u0131l \u00f6nce bir Afrika maymunu dik durma yetene\u011fi kazanm\u0131\u015ft\u0131r. Bu durum alet kullan\u0131m\u0131n\u0131 kolayla\u015ft\u0131rm\u0131\u015f ve daha b\u00fcy\u00fck bir beyin i\u00e7in gereken beslenme ve uyar\u0131m\u0131 sa\u011flayan ileti\u015fimi te\u015fvik ederek insanlar\u0131n evrimine yol a\u00e7m\u0131\u015ft\u0131r. Tar\u0131m\u0131n ve ard\u0131ndan medeniyetin geli\u015fmesi, insanlar\u0131n D\u00fcnya ve di\u011fer ya\u015fam formlar\u0131n\u0131n do\u011fas\u0131 ve miktar\u0131 \u00fczerinde bug\u00fcne kadar devam eden bir etkiye sahip olmas\u0131na yol a\u00e7m\u0131\u015ft\u0131r.<\/p>\n\n\n\n<\/span>D\u00fcnya’n\u0131n Yap\u0131s\u0131<\/span><\/h2>\n\n\n\n<\/span>Boyutu ve \u015eekli<\/span><\/h3>\n\n\n\nD\u00fcnya’n\u0131n \u015fekli neredeyse k\u00fcreseldir ve ortalama \u00e7ap\u0131 12,742 kilometredir (7,918 mil); bu da onu G\u00fcne\u015f Sistemi<\/strong>‘nin gezegen boyutundaki cisimleri aras\u0131nda be\u015finci, karasal cisimleri aras\u0131nda ise en b\u00fcy\u00fc\u011f\u00fc yapmaktad\u0131r. D\u00fcnya’n\u0131n <\/strong>d\u00f6n\u00fc\u015f\u00fc nedeniyle \u015fekli Ekvator \u00e7evresinde \u015fi\u015fkinle\u015fir ve kutuplarda hafif\u00e7e d\u00fczle\u015fir, bu da ekvatorda kutuplardan 43 kilometre (27 mil) daha b\u00fcy\u00fck bir \u00e7apa neden olur. Bu nedenle D\u00fcnya’n\u0131n \u015fekli daha do\u011fru bir \u015fekilde bas\u0131k sferoid olarak tan\u0131mlan\u0131r.<\/p>\n\n\n\nD\u00fcnya’n\u0131n \u015fekli ayr\u0131ca yerel topografik varyasyonlara sahiptir. Mariana \u00c7ukuru (yerel deniz seviyesinin 10.925 metre veya 35.843 fit alt\u0131nda) gibi en b\u00fcy\u00fck varyasyonlar D\u00fcnya’n\u0131n <\/strong>ortalama yar\u0131\u00e7ap\u0131n\u0131 yaln\u0131zca %0,17 oran\u0131nda k\u0131salt\u0131rken Everest Da\u011f\u0131 (yerel deniz seviyesinin 8.848 metre veya 29.029 fit \u00fcst\u00fcnde) yaln\u0131zca %0,14 oran\u0131nda uzat\u0131r. D\u00fcnya’n\u0131n y\u00fczeyi, ekvator \u00e7\u0131k\u0131nt\u0131s\u0131nda D\u00fcnya’n\u0131n k\u00fctle merkezinden en uzaktad\u0131r ve Ekvador’daki Chimborazo yanarda\u011f\u0131n\u0131n zirvesini (6.384,4 km veya 3.967,1 mil) en uzak nokta yapar. Sert kara topografyas\u0131na paralel olarak Okyanus daha dinamik bir topografya sergiler.<\/p>\n\n\n\n<\/span>Y\u00fczey<\/span><\/h3>\n\n\n\nD\u00fcnya’n\u0131n y\u00fczeyi, D\u00fcnya’n\u0131n kat\u0131 veya s\u0131v\u0131 yap\u0131s\u0131n\u0131n en \u00fcst katman\u0131d\u0131r ve atmosferiyle ara y\u00fczeydedir. \u0130dealize edilmi\u015f bir sferoid olarak D\u00fcnya yakla\u015f\u0131k 510 milyon km2 y\u00fczey alan\u0131na sahiptir. D\u00fcnya iki yar\u0131m k\u00fcreye ayr\u0131labilir. Genel olarak, D\u00fcnya <\/strong>enleme g\u00f6re kutupsal Kuzey ve G\u00fcney yar\u0131mk\u00fcrelere ya da boylama g\u00f6re k\u0131tasal Do\u011fu ve Bat\u0131 yar\u0131mk\u00fcrelere ayr\u0131l\u0131r. Kara ve suyun y\u00fczey da\u011f\u0131l\u0131m\u0131 a\u00e7\u0131s\u0131ndan D\u00fcnya, okyanus odakl\u0131 su yar\u0131mk\u00fcresi ve kara odakl\u0131 kara yar\u0131mk\u00fcresi olarak ikiye ayr\u0131labilir.<\/p>\n\n\n\nD\u00fcnya y\u00fczeyinin b\u00fcy\u00fck bir k\u0131sm\u0131 s\u0131v\u0131 halde ya da daha az miktarda buz halinde sudan olu\u015fmaktad\u0131r. D\u00fcnya y\u00fczeyinin %70,8’i veya 361,13 milyon km2’si birbirine ba\u011fl\u0131 okyanustan olu\u015fur, bu da onu D\u00fcnya’n\u0131n k\u00fcresel okyanusu veya d\u00fcnya <\/strong>okyanusu yapar. Bu da D\u00fcnya’y\u0131 canl\u0131 hidrosferiyle birlikte bir su d\u00fcnyas\u0131 ya da okyanus d\u00fcnyas\u0131 haline getirmektedir, \u00f6zellikle de okyanusun D\u00fcnya’y\u0131 tamamen kaplam\u0131\u015f olabilece\u011fi d\u00fc\u015f\u00fcn\u00fclen D\u00fcnya’n\u0131n erken tarihinde\u2026 D\u00fcnya okyanusu genellikle en b\u00fcy\u00fckten en k\u00fc\u00e7\u00fc\u011fe do\u011fru Pasifik Okyanusu, Atlantik Okyanusu, Hint Okyanusu, G\u00fcney Okyanusu ve Arktik Okyanusu olarak ayr\u0131l\u0131r. Okyanus, okyanus havzalar\u0131n\u0131 doldurur. Okyanus taban\u0131 abisal d\u00fczl\u00fckler, k\u0131ta sahanl\u0131klar\u0131, deniz da\u011flar\u0131, denizalt\u0131 volkanlar\u0131 okyanus hendekleri, denizalt\u0131 kanyonlar\u0131, okyanus platolar\u0131 ve d\u00fcnyay\u0131 kapsayan bir okyanus ortas\u0131 s\u0131rt sisteminden olu\u015fur.<\/p>\n\n\n\nD\u00fcnya’n\u0131n karalar\u0131, D\u00fcnya’n\u0131n <\/strong>y\u00fczey alan\u0131n\u0131n %29,2’sini ya da 148,94 milyon km2’sini olu\u015fturmaktad\u0131r. D\u00fcnya’n\u0131n karas\u0131, d\u00fcnyan\u0131n etraf\u0131ndaki bir\u00e7ok adadan olu\u015fur, ancak esas olarak en b\u00fcy\u00fckten en k\u00fc\u00e7\u00fc\u011fe do\u011fru d\u00f6rt k\u0131tasal kara k\u00fctlesinden olu\u015fur: Afrika-Avrasya, Amerika (kara k\u00fctlesi), Antarktika ve Avustralya (kara k\u00fctlesi). Bu kara k\u00fctleleri daha da par\u00e7alanarak k\u0131talar halinde grupland\u0131r\u0131lm\u0131\u015ft\u0131r. Arazi b\u00fcy\u00fck farkl\u0131l\u0131klar g\u00f6sterir ve da\u011flar, \u00e7\u00f6ller, ovalar, platolar ve di\u011fer yery\u00fcz\u00fc \u015fekillerinden olu\u015fur. Kara y\u00fczeyinin y\u00fcksekli\u011fi, \u00d6l\u00fc Deniz’deki -418 m’lik (-1,371 ft) al\u00e7ak noktadan Everest Da\u011f\u0131’n\u0131n tepesindeki 8,848 m’lik (29,029 ft) maksimum y\u00fcksekli\u011fe kadar de\u011fi\u015fmektedir. Karan\u0131n deniz seviyesinden ortalama y\u00fcksekli\u011fi yakla\u015f\u0131k 797 m’dir (2,615 ft).<\/p>\n\n\n\nArazi y\u00fczey suyu, kar, buz, yapay yap\u0131lar veya bitki \u00f6rt\u00fcs\u00fc ile kapl\u0131 olabilir. D\u00fcnya <\/strong>topraklar\u0131n\u0131n \u00e7o\u011fu bitki \u00f6rt\u00fcs\u00fcne ev sahipli\u011fi yapar, ancak buz tabakalar\u0131 (%10) ve \u00e7\u00f6ller (%33) \u00f6nemli bir k\u0131sm\u0131n\u0131 kaplar.<\/p>\n\n\n\n<\/span>Kimyasal Bile\u015fim<\/span><\/h3>\n\n\n\nD\u00fcnya’n\u0131n <\/strong>k\u00fctlesi yakla\u015f\u0131k 5,97\u00d71024 kg’d\u0131r (5.970 groston). \u00c7o\u011funlukla demir (%32,1), oksijen (%30,1), silikon (%15,1), magnezyum (%13,9), s\u00fclf\u00fcr (%2,9), nikel (%1,8), kalsiyum (%1,5) ve al\u00fcminyumdan (%1,4) olu\u015fmakta, kalan %1,2’lik k\u0131s\u0131m ise eser miktarda di\u011fer elementlerden meydana gelmektedir. K\u00fctle ayr\u0131\u015fmas\u0131 nedeniyle, \u00e7ekirdek b\u00f6lgenin esas olarak demirden (%88,8), daha az miktarda nikelden (%5,8), k\u00fck\u00fcrtten (%4,5) ve %1’den az eser elementten olu\u015ftu\u011fu tahmin edilmektedir.<\/p>\n\n\n\n