Dodolar Geri Geliyor
Mamut ve Tazmanya kaplanını diriltme planlarıyla tanınan yok oluşu önleme şirketi, dodoyu da geri getireceğini duyurdu
Colossal Biosciences, manşetleri süsleyen, girişim sermayesi tarafından finanse edilen, soyu tükenmiş kuşları yok etmek konusunda uzman bir kuruluş olarak 31 Ocak’ta dodoyu geri getirmeyi planladığını açıkladı. Soyu tükenmiş uçamayan kuşun bir benzerini “geri getirmenin” mümkün olup olmadığıysa tartışma konusu.
Teknoloji girişimcisi Ben Lamm ve Harvard Üniversitesi genetikçisi George Church tarafından 2021 yılında kurulan şirket ilk olarak mamutları yeniden yaratacağını söylemişti. Bir yıl sonra da Tazmanya kaplanı olarak da bilinen thylacine için böyle bir çaba içinde olduğunu duyurdu. Şimdi, yeni bir Kuş Genomik Grubu’nun kurulması ve 150 milyon dolarlık ek yatırımla, uzun zaman önce ölmüş olan dodolar da bu gruba katılıyor.
Soyu tükenmiş hayvanlar dünyasında dodo, oldukça ağır bir sembolik değere sahip. Hint Okyanusu’ndaki Mauritius’a özgü olan bu kuşun soyu, insanların adaya gelmesinin ardından 17. yüzyılın ortalarından sonlarına doğru tükenmiştir. Yaklaşık bir metre boyunda ve 15 ila 20 kilogram ağırlığında olan bu hantal kuş, evrimsel talihsizliğin özel bir türünü temsil etmektedir: İnsanlardan korkması gerekirdi ama korkmadı. Tarihe göre bu kuşlar pervasızca denizcilerin üzerine yürümüş ve akranları etraflarında öldürülürken hiç ürkmemişlerdir. Yere tek bir yumurta bırakarak üreyen dodolar, insanların beraberinde getirdiği maymun ve sıçan gibi diğer türler tarafından da avlandı. Şimdi bu yaratık yok oluşun kendisini temsil ediyor.
Colossal Biosciences’ın baş paleogenetikçisi ve bilimsel danışma kurulu üyesi Beth Shapiro, “Bu duyuru gerçekten de bu projenin sadece başlangıcı” diyor. Aynı zamanda Santa Cruz’daki California Üniversitesi’nde ekoloji ve evrimsel biyoloji profesörü olan Shapiro, paleogenetik biliminin emekleme döneminden bu yana dodo üzerinde çalışıyor. 2002 yılında Science dergisinde ekibinin kuşun mitokondriyal DNA’sından (mtDNA) -mitokondri adı verilen ve anneden yavruya geçen küçük organellerin içindeki DNA- küçük bir parçayı nasıl çıkardığını anlatan bir araştırma yayınladı. Bu mtDNA parçası, dodo’nun yaşayan en yakın akrabasının Nicobar güvercini olduğunu gösterdi. Ardından 2022 yılında Shapiro, U.C. Santa Cruz’daki ekibinin dodonun tüm genomunu yeniden yapılandırdığını duyurdu.
MtDNA’dan genoma giden yolculuk onlarca yıl sürmüş olsa da, genomdan yaşayan, nefes alan bir hayvana giden yol daha da zorludur ve muazzam, etkileşimli, olağanüstü karmaşık bir dizi sorunu içerir. Teknik olarak, bir tür, kalıntı bir hücreden DNA klonlanarak yeniden canlandırılabilir. Gerçekte bunu başarmak imkansızdır, çünkü çoğunlukla canlı DNA bulunamamaktadır. Nesli tükenme programlarının çoğu, genetik mühendisliği yoluyla nesli tükenmiş bir hayvanın benzerini yeniden yaratmayı, hedef türün genomunu kopyalamak için yakın akraba bir canlı türünün genomunu düzenlemeyi amaçlamaktadır. Düzenlenen genom daha sonra gelişmesi için ilgili türün yumurta hücresine yerleştirilecektir. Süreç, gelişimin doğru bir şekilde ilerlemesini, hayvanın başarılı bir şekilde doğmasını, uygun taşıyıcı ebeveynlerin canlıyı beslemesini, besleyici bir diyet uygulanmasını ve uygun bir ortamda yetiştirilmesini sağlamalıdır.
Colossal Biosciences tüm bu sorunları aynı anda çözmeye çalışıyor. Lamm, “Embriyoları taşıyıcı annelere yerleştirmeye başlamaya henüz hazır olmasak da,” diyor, şirketin şu anda bu süreç için gerekli klonlama metodolojisi üzerinde çalışan bir ekibi var. Ayrıca hesaplamalı biyoloji, hücresel mühendislik, kök hücre yeniden programlama, embriyoloji, protein mühendisliği ve hayvancılık gibi konularda paralel olarak çalışan birden fazla ekip bulunuyor.
Dodo’nun yeniden yapılandırılmasındaki en büyük zorluklardan biri, tüm kuş genomları için bir sorundur. Memelilerde ise süreç, yetişkin bir memelinin yetişkin hücrelerinden başarıyla klonlanan dünyanın ilk hayvanı olan koyun Dolly’nin yaratılmasında kullanılan sürece benziyor. Ancak Shapiro, “kuşları klonlayamayız” diyor. Klonlama için döllenmeye hazır ancak henüz döllenmemiş bir yumurta hücresine erişim gerekiyor. “Bir kuşun yumurta hücresine, bir memelininkiyle aynı gelişim döneminde erişmek mümkün değil” diye açıklıyor. Colossal Biosciences, kuş yumurtalarından kuş primordial germ hücrelerini (PGC’ler) çıkarmak için bir süreç araştırıyor. Süreç işe yararsa, güvercinlerden alınan PGC’ler, sonunda dodo benzeri bir kuşa dönüşmek üzere manipüle edilebilecek. Shapiro sonuçta, “dodo’nun son versiyonu, dodo büyüklüğünde olacak şekilde tasarlanmış bir güvercinden ortaya çıkacak. Böylece yumurtaların boyutu tutarlı olacak.”
Genom düzenlemenin ilk aşaması kuşlarda daha zor olsa da, bir sonraki aşama daha kolay olacaktır. Memelilerde bilim insanları, soyu tükenmiş bir türün değiştirilmiş embriyosunun ev sahibi türün rahim içi ortamıyla nasıl etkileşime gireceğini henüz bilmiyorlar. Shapiro, bu aşamanın kuşlarda daha basit olacağını söylüyor, “çünkü her şey bir yumurtanın içinde gerçekleşiyor.”
Yeniden yaratılan bir hayvan doğduğunda, daha fazla soru ortaya çıkıyor. Çoğu hayvan, genetik programlamalarından kaynaklanan içgüdüsel davranışlar ile ebeveynlerinden ve sosyal hayvanlar söz konusu olduğunda sürülerinden veya gruplarından öğrendikleri sosyal davranışların bir karışımına sahiptir. Ancak dodoların ya da soyu tükenmiş diğer hayvanların sosyal davranışlarını şekillendiren eşsiz doğal tarihi yeniden yaratmanın, hatta çoğu durumda bunun ne olduğunu bilmenin bir yolu yok. Kopenhag Üniversitesi’nde paleogenomik alanında doktora sonrası araştırmacı olan Mikkel Sinding, “Etrafta dodoya nasıl dodo olunacağını öğretecek kimse yok” diyor. Bu anlamda, yok oluştan kurtulma kelimesi yanlış bir isimlendirmedir. Dodo genomuna sahip bir kuş yapmak mümkün olsa bile dodoyu geri getirmek mümkün değil.
Davranışların ötesinde, dodo soyunun tükendiği 300 yıl öncesinden önemli ölçüde farklı bir dünyada dodo neslinin hayatta kalması gerekiyor. Yine de dodoların kendi ekosistemlerinde nasıl işledikleri hakkında pek bir şey bilinmiyor. Kuşlar sadece Mauritius’taki ormanlarda yaşıyordu. Büyük yırtıcıları yoktu. Yavaş ürüyorlardı, yılda bir yumurta bırakıyorlardı. Ve eski denizcilerin raporlarına göre bir zamanlar sayılarının binlerce olduğuna inanılıyor. Soylarının tükenmesini engellemenin önündeki bir diğer zorluk da genetiği değiştirilmiş dodoların refahını sağlamak.
Shapiro, “Buradaki amaç, yaşadığı ortamda fiziksel ve psikolojik olarak iyi olabilecek bir hayvan yaratmaktır” diyor. “İşlevsel olarak bir dodoya eşdeğer bir şeyi geri getireceksek, o zaman hayatta kalabilecekleri habitatları bulmamız, tanımlamamız veya yaratmamız gerekecek.” Shapiro, Mauritius ve çevresindeki adalarda çevre restorasyonuna işaret ediyor. Dodo habitatının restorasyonuna odaklanan çalışmaların diğer endemik bitki ve hayvanlar için zincirleme faydalar sağlayabileceği ve hatta yeniden tanıtılan kuşun kendi ekosisteminin restorasyonuna doğrudan katkıda bulunabileceği umudu var. Mauritius yakınlarındaki bir adaya nesli tükenmiş bir türün yerini alması için getirilen dev kaplumbağalar, meyvelerini yiyerek ve tohumlarını araziye dağıtarak yerli abanoz ağaçlarının yeniden canlanmasına yardımcı oldu.
Pleistosen kurtlarından, yünlü gergedanlardan ve yaban öküzlerinden antik DNA çıkaran Sinding, Colossal Biosciences’ın dodoyu yeniden yaratmayı planladığını duyunca şaşırdı ve heyecanlandı. Şirketin mamut ya da thylacine’e kıyasla kuşta daha çabuk başarıya ulaşacağını düşünüyor. Ancak bunun kişinin başarı tanımına bağlı olacağını da ekliyor. Sinding, “Bir şeyi genetik olarak düzenleyebilir ve bir türü yeniden yarattığınızı söyleyebilirsiniz,” diyor. “Ama bu gerçekten bir tür mü?”
Sinding, “Dodo iyi bir seçim çünkü fetüs gelişimi, yaklaşık iki yıl boyunca bir fil tarafından gebe bırakılması gereken bir mamutun aksine, taşıyıcı bir annede değil, bir yumurtanın içinde kısa bir sürede gerçekleşiyor” diyor. “Bir civcivle çalışmak, bir thylacine yavrusuyla çalışmaktan biraz daha kolay olacaktır.” Sinding, dodo ile ilgili etik sorunun, “paranın iyi harcanıp harcanmadığı ya da bu parayı soyu tükenmek üzere olan başka canlı güvercinleri korumaya çalışmak için harcayıp harcamamamız gerektiği” olduğunu ekliyor.
Danimarka Ulusal Araştırma Vakfı Evrimsel Hologenomik Merkezi Direktörü Tom Gilbert, kısa süre önce Colossal Biosciences’ın bilimsel danışma kuruluna katıldı. Gilbert, 2022 yılında, yönetim kuruluna girmeden önce Technology Networks’e verdiği demeçte “soyu tükenmiş türlerle yeniden yabanileştirmenin arkasındaki fikri ve teknolojiyi” sevdiğini söylemişti. Ancak insan ahlakının tür seçimi üzerindeki etkisini merak ediyordu. Makalede ifade edildiği gibi, “Neden iyi şeylerle yetinelim?” Gilbert ekledi: “Peki ya kötü şeyler? Şimdi yok edilen patojenler?”
Shapiro, dodoların soyunun tükenmesinin “soy tükenmesi krizine bir çözüm olmadığını” söylüyor. “Yok oluş sonsuza dek sürer.” Ancak Shapiro, Colossal Biosciences’ın dodoların soyunun tükenmesi sorununun peşine düşerek, kuş genomiği için kritik öneme sahip araçlar geliştirdiğini de belirtiyor; bu araçlar arasında, genetik çeşitliliğin küçülmüş ve tehdit altındaki bir kuş popülasyonuna geri kazandırılması gibi, şu anda tehdit altında olan türlerin genetik olarak kurtarılması da yer alıyor. Bu şekilde, 21. yüzyıl dodosu tüm kuşların korunmasına yardımcı olabilir.
Dodo, kaybolan pek çok kuş türünden yalnızca biri: Bird Life International’ın 2022 tarihli raporuna göre 1500 yılından bu yana 161 kuş türünün nesli tükenmiş olarak sınıflandırıldı. Ancak Colossal Biosciences, bilim insanlarına ve kamuoyuna neslin tükenmesiyle ilgili tüm sorunlarla ilgilenme konusunda ilham vermek için bu canlının önemine güveniyor. “Pek çok farklı kuş seçebilirdik,” diyor Shapiro, sağ kolunu kaldırıp bir dodo dövmesini göstererek. “Ben dodoyu gerçekten çok seviyorum.”
Kaynak: https://www.scientificamerican.com/article/tech-company-invests-150m-to-bring-back-the-dodo/
