Süper uzak kara delik yılda yarım Güneş yiyor ve artıklarını Dünya’ya fırlatıyor
Gökbilimciler, doğrudan Dünya’ya doğru püsküren bir yıldız “artığı” jeti sayesinde, bir kara deliğin bir yıldızı parçalayıp onunla ziyafet çekmesinin en uzak gözlemini yaptılar.
Jet doğrudan Dünya’ya yönlendirildiği için, gökbilimcilerin gelgit bozulması olayı (TDE) olarak adlandırdıkları bu kara deliğin yıldızı şiddetli bir şekilde yok etmesi görünür ışıkta gözlemlenebildi. Dolayısıyla bu keşif, genellikle sadece gama ışınları ve X-ışınları gibi yüksek enerjili ışıkta tespit edilen bu tür aşırı olayları gözlemlemenin yeni bir yolunu işaret edebilir.
TDE’ler yıldızlar kara deliklere çok yaklaştığında meydana gelir. Kara delik, kütleçekimsel etkisinin yarattığı inanılmaz güçlü gelgit kuvvetleriyle yıldızı parçalara ayırır. TDE’lerin yaklaşık %1’inde kara delik ayrıca kutuplarından plazma ve radyasyon jetleri püskürtür.
Araştırmada kullanılan teleskoplardan bazılarını işleten Avrupa Güney Gözlemevi’nden (ESO) yapılan açıklamada (yeni sekmede açılır), İngiltere’deki Leicester Üniversitesi’nde gökbilimci ve yeni araştırmanın ortak yazarı olan Nial Tanvir, “Bu jet TDE’lerden sadece bir avuç gördük ve bunlar çok egzotik ve yeterince anlaşılmamış olaylar olarak kaldılar” dedi. “Bu nedenle gökbilimciler, jetlerin gerçekte nasıl oluştuğunu ve TDE’lerin neden bu kadar küçük bir kısmının bunları ürettiğini anlamak için sürekli olarak bu aşırı olayları arıyorlar.”
AT2022cmc olarak adlandırılan bu TDE’nin keşfi Şubat ayında, Kaliforniya’daki Zwicky Transient Facility (ZTF) adlı bir araştırma teleskobunun, ESO’nun Kuzey Şili’nin Atacama Çölü bölgesindeki Çok Büyük Teleskobu’nun (VLT) incelemek üzere atladığı olağandışı bir görünür ışık kaynağı hakkında bir uyarı göndermesiyle gerçekleşti. Bu astronomlar için yaygın bir olaydır: ZTF gibi tarama teleskopları gökyüzünde kısa ömürlü ve aşırı olayların işaretlerini arar, VLT gibi daha odaklı teleskoplar da bunları takip ederek daha ayrıntılı gözlemler yapar.
AT2022cmc ilk olarak, bilinen evrendeki en güçlü elektromanyetik radyasyon kaynağı olan ve kökenleri hala bilinmeyen bir gama ışını patlamasına (GRB) benziyordu. Bu nadir ve gizemli ışık patlamalarından birini gözlemleme fırsatı, gökbilimcileri, X-shooter spektrograf cihazını kullanarak olayı inceleyen VLT de dahil olmak üzere AT2022cmc üzerinde çeşitli teleskopları eğitmeye sevk etti. Hubble Uzay Teleskobu ve Uluslararası Uzay İstasyonu’ndaki Nötron Yıldızı İç Kompozisyon Kaşifi (NICER) X-ışını cihazı da dahil olmak üzere 21 teleskop AT2022cmc’yi çeşitli ışık dalga boylarında gözlemledi.
Veri zenginliği iki garip gözlemi ortaya çıkardı. Birincisi, AT2022cmc’nin kaynağı Dünya‘dan eşi benzeri görülmemiş bir uzaklıkta bulunuyordu ve ışık yolculuğuna 13,8 milyar yaşındaki evren şu anki yaşının sadece üçte birine sahipken başlamıştı.
Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde astrofizikçi olan ve çalışmalardan birinin ilk yazarı olan Dheeraj Pasham yaptığı açıklamada, “İlk üç gün her şey oldukça normal görünüyordu” dedi.
NICER gözlemleri hakkında “Sonra bir X-ışını teleskopuyla baktık ve bulduğumuz şey, kaynağın çok parlak olduğuydu” diyen Pasham, sinyalin bugüne kadar görülen herhangi bir gama ışını patlamasından sonra oluşan parıltıdan 100 kat daha güçlü kaldığını belirtti. “Bu olağanüstü bir şeydi.”
Dünya çapında toplam 21 teleskop AT2022cmc’yi yüksek enerjili gama ışınlarından düşük enerjili radyo dalgalarına kadar çeşitli ışık dalga boylarında gözlemledi. Daha sonra gökbilimciler bu verileri, çöken yıldızlar ve kilonova adı verilen güçlü kozmik patlamalar gibi diğer şiddetli olayların
gözlemleriyle karşılaştırabildiler.
Bu teleskoplar tarafından kaydedilen ışık profiline uyan tek senaryo, ışık hızının %99,99’unda hareket eden madde içeren bir TDE jetinin doğrudan Dünya’yı işaret ettiği nadir bir durumdu.
Danimarka’daki DTU Space’te astronom olan ve yeni araştırmanın eş yazarı Giorgos Leloudas ESO açıklamasında, “Rölativistik jet bize dönük olduğu için, olayı normalde görüneceğinden çok daha parlak ve elektromanyetik spektrumun daha geniş bir alanında görünür kılıyor” dedi.
Bununla birlikte, jet hala oldukça parlak, o kadar parlak ki gökbilimciler kara deliğin her yıl güneşin yarısı kadar kütle yediğini hesapladılar, diyen Pasham, hacmin araştırmacıların olayı erken fark ettiğini gösterdiğini de sözlerine ekledi. “Bu gelgit bozulmalarının çoğu erken gerçekleşiyor ve biz bu olayı tam başında, kara deliğin yıldızdan beslenmeye başlamasından sonraki bir hafta içinde yakalayabildik.”
Bu TDE’nin Dünya’dan uzaklığı AT2022cmc’nin rekor kıran tek özelliği değil. Daha önce, bunun gibi jetli TDE’ler yalnızca gama ışınları ve X ışınları gibi yüksek enerjili radyasyon türlerinde tespit edilmişti: Bu şiddetli yıldız öldürme olaylarından biri ilk kez optik ışıkta görülüyor.
Bu nedenle, AT2022cmc’nin optik ışıkta gözlemlenmesi, bu jet ateşlemeli TDE’leri uzayın genişliğinde tespit etmenin yepyeni bir yolunu açabilir, böylece bu nadir olayların ve onları tetikleyen kara deliklerin daha derinlemesine incelenmesine izin verebilir.
Araştırma, Nature dergisinde Çarşamba günü (30 Kasım) yayınlanan iki makalede açıklanmıştır.
Kaynak: https://www.space.com/black-hole-eating-star-jet-points-earth
Bu yazı Astrafizik.com tarafından Türkçeye aktarılmış olup yazının aslı space.com sitesine aittir, orijinaline mümkün olduğunca sadık kalmak koşuluyla dilimize çevirilmis olsa da editoryal tarafından katkılarda bulunulmuştur. Bu sebeple Astrafizik.com içerik izinlerine tabidir. Astrafizik.com referans gösterilmek koşuluyla 3. tarafların kullanımına izin verilmiştir.
